वैदिक साम्यवाद : जहाँ पूर्वीय दर्शनले चराचर जगतको कल्याणको परिकल्पना गर्दछ !

" वैदिक साम्यवाद" भन्ने शब्द सुन्दा तपाईंलाई अचम्म लाग्न सक्छ। एकातिर छ वैदिक परम्परा — प्राचीन पूर्वीय दर्शन र अध्यात्मको गहिरो सागर। अर्कोतिर छ साम्यवाद (Communism)— आर्थिक समानता र वर्गहिन समाजको आधुनिक विचार।

तर के यी दुई एकअर्काका विरोधी नै हुन् त?
या, यी दुई पृथक धाराहरू एउटै समुद्रतर्फ बगिरहेका हुन्?

वैदिक साम्यवाद भन्नाले यहि गहिरो प्रश्न उठाउँछ:
के अध्यात्मले आर्थिक न्यायको बाटो देखाउन सक्छ?

वैदिक साम्यवाद भनेको के हो?

वैदिक कम्युनिज्म एउटा दर्शन हो — सामाजिक, आध्यात्मिक र आर्थिक जीवनलाई एकै सूत्रमा बाँध्ने विचार हो।
यसले वैदिक मूल्यहरू (जस्तै धर्म, सेवा, अहिंसा) र कम्युनिज्मका आधारभूत सिद्धान्तहरू (समानता, साझा सम्पत्ति, न्याय) बीच एकताको सेतु बनाउँछ।

यो यस्तो समाजको कल्पना गर्छ जहाँ:

सम्पत्ति सबैको साझा हुन्छ, केही थोरैका लागि मात्र होइन।
प्रकृति मानवकाे साथी हो, शोषणको साधन होइन।
आध्यात्मिक उन्नति र भौतिक समृद्धि सँगसँगै जान्छन्।
लोभ, उत्पीडन र असमानता रहँदैन।

पुरातन मूल्य र आधुनिक सपना एकसाथ यात्रा गर्न सक्छन् — यही हो वैदिक कम्युनिज्म।

सुरुवात गरौं — वेदहरूबाट

वेदहरू (ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद) केवल मन्त्र, हवन र कर्मकाण्डका लागि मात्र होइनन्।
यी ग्रन्थहरूमा दर्शन, विज्ञान, औषधि, राजनीति, समाजशास्त्र सबै विषय समेटिएको छ।

वेदमा पाइने मूल विचारहरू:

धर्म (नैतिक कर्तव्य)
अहिंसा (हिंसा न गर्नु)
सेवा (निःस्वार्थ काम)
सङ्गठन (समूह चेतना)

यी मूल्यहरू धार्मिक मात्र होइनन् — सामाजिक न्यायका मेरुदण्ड हुन्।

वेदले भन्छ:

सम्पत्ति कुनै व्यक्तिको होइन, त्यो ईश्वर वा सृष्टिको हो — हामी त केवल ट्रस्टी हौं।
स्रोतहरू बाँडेर प्रयोग गर्नुपर्छ, संकलन गरेर होइन।
सरल जीवन नै महान जीवन हो।

के यो सामूहिक जीवनको ढाँचा होइन?

अब बुझौं — कम्युनिज्म के हो?

कम्युनिज्म (साम्यवाद) एक राजनीतिक–आर्थिक विचारधारा हो जसले भन्छ:

सम्पत्ति र स्रोतहरू राज्य वा समुदायको साझा हुनुपर्छ।
सबैले आफ्ना क्षमता अनुसार काम गर्छन्, आवश्यकताअनुसार पाउँछन्।
निजी सम्पत्ति हटाइन्छ (विशेष गरी उद्योग, जमिन)।
वर्गभेद, जातिभेद, असमानता अन्त्य गरिन्छ।

सिद्धान्तमा, कम्युनिज्मले यस्तो समाज बनाउँछ जहाँ:

कुनै पनि व्यक्ति जन्मका कारण धनी हुँदैन।
कसैको अभावमा जीवन चल्दैन।

हो, व्यावहारिक प्रयोगमा धेरै कम्युनिस्ट देशहरू असफल भए — भ्रष्टाचार, अधिनायकवाद, अफिस ब्युरोक्रेसीले भरिए। तर कम्युनिज्मको आदर्श — समानता, न्याय, सामूहिक उत्तरदायित्व — अझै बलियो छ।

वेद र कम्युनिज्म कहाँ जोडिन्छन्?

अब आउँछ रमाइलो भाग — दुवै विचारधाराबीचको मिलनबिन्दु:

१. समानता

“एकं सत् विप्रा बहुधा वदन्ति” — सत्य त एउटै हो, तर ज्ञानिहरूले त्यसलाई अनेक नामले पुकार्छन्।

यो वाक्यले संकेत गर्छ — कुनै पनि व्यक्ति वा वर्ग अर्काेभन्दा माथि छैन।

कम्युनिज्म पनि यही भन्छ — सबै मानिस समान छन्।

२. साझा सम्पत्ति

वेदहरूमा इन्द्र (देवताका राजा) आफैं शासक नभएर सेवकको रूपमा चित्रण हुन्छन् — उनी स्रोतहरूको मालिक होइन, संरक्षक हुन्।

कम्युनिज्ममा पनि स्रोतहरूको उपयोग सबैको हितमा गरिनुपर्छ भन्ने मान्यता छ।

३. सेवा, नाफाभन्दा माथि

सेवा — निःस्वार्थ कर्म — वैदिक जीवनको मूल हो। यो केवल परोपकार होइन, धार्मिक साधना हो।

कम्युनिज्मले पनि व्यक्तिगत लाभ होइन, सामाजिक हितमा केन्द्रित कामको पक्षमा छ।

४. सरल जीवन, विशाल सोच

वेदहरू “सादा जीवन, उच्च विचार” को अभ्यास गर्छन्।
लोभ, विलासिता, अतिवादलाई उनीहरूले चेतावनी दिएका छन्।

कम्युनिज्मले पनि उपभोक्तावादको आलोचना गर्छ — सन्तुलित, दिगो जीवनको कुरा गर्छ।

यदि वैदिक कम्युनिज्म व्यवहारमा आएको भए कस्तो देखिन्थ्यो?

कल्पना गर्नुहोस्:

जल, जमिन, ऊर्जा सामूहिक रूपमा व्यवस्थापन हुन्छ।
निर्णयहरू पञ्चायत, सहमति, र सामूहिक चेतनाबाट लिइन्छ।
शिक्षाले प्रविधिसँगै नैतिकता पनि सिकाउँछ।
सबैले आफ्नो क्षमता अनुसार काम गर्छन् — किसान खेती गर्छन्, शिक्षक पढाउँछन्, चिकित्सक उपचार गर्छन्, कलाकार संस्कृतिलाई जीवित राख्छन्।

यो सम्भव छ — र नेपाल तथा भारतका धेरै गाउँहरूमा यसको अभ्यास आज पनि पाइन्छ।

के यो सबै केवल कल्पना मात्र हो?

सही प्रश्न हो।

कुनै पनि प्रणाली पूर्ण हुँदैन।
तर वैदिक कम्युनिज्म पुरानो संरचना नक्कल गर्ने होइन, न त कुनै कट्टरवाद हो।
यो त हो आध्यात्मिक ज्ञानको आधुनिक पुनर्पाठ।

जस्तै:

भारत, नेपाल तथा अन्य पूर्वीय देशमा धेरै गाउँहरूमा आज पनि सामूहिक खेती, सामूहिक निर्णय, र स्रोतको बाँडफाँड हुन्छ।
योगी नरहरिनाथको वैदिक साम्यवादले अहिंसा को पाठ सिकाउँछ।

यसले न पूँजीवादको अन्धानुकरण गर्छ, न कम्युनिज्मको अनुशासनिक चरम रूप।
यो त तेस्रो बाटो हो — सन्तुलन, सदाचार र सहअस्तित्वको।

किन अहिले यो विचार महत्त्वपूर्ण छ?

आजको विश्वमा:

जलवायु संकटले पृथ्वीलाई हल्लाइरहेको छ।
धनी–गरिबको खाडल झन गहिरो हुँदै गएको छ।
मानसिक तनाव, डिप्रेसन इत्यादी सामान्यजस्तै बनिरहेको छ।
पारम्परिक मूल्यहरू खुम्चिएर भोगवादी संस्कृति हावी हुँदै गएको छ।

वैदिक कम्युनिज्म एउटा वैकल्पिक मार्ग हो:

जहाँ प्रकृतिसँग मेल मिलाप हुन्छ।
जहाँ समाजले केवल आर्थिक वृद्धिलाई होइन, आनन्द र शान्तिलाई पनि महत्व दिन्छ।
जहाँ व्यक्ति, समुदाय, र ब्रह्माण्ड बीच एकताको भावना हुन्छ।

अन्तिम कुरा: वाम वा दायाँ होइन — वैदिक साम्यवाद

वैदिक कम्युनिज्म कुनै पार्टी होइन, न कुनै वामपन्थी वा दक्षिणपन्थी नाराको नाम हो।
यो त विचार हो — मूल्यमा आधारित व्यवस्था बनाउने प्रयास हो।

तपाईं ध्यान गर्न सक्नुहुन्छ र विचार विमर्श पनि गर्नु सक्नुहुन्छ।
तपाईं आत्मा खोज्न सक्नुहुन्छ र सामाजिक न्याय पनि माग्न सक्नुहुन्छ।
तपाईं यस्तो समाज बनाउन सक्नुहुन्छ जहाँ अरूलाई हराएर मात्र कसैले जित्दैन।

"जहाँ न्याय नदी झैं बग्छ, र शान्ति जल झैं फैलिन्छ — त्यस्तो समाज सम्भव छ।"

"जँहा बाघ र भेडाहरु पनि एकैसाथ नाउला( पानी जम्मा भएको ठाउँ) को पानी पिउँछन्, जँहा विरालो र मुसा विच पनि मेलमिलाप हुन्छ _ यस्तो समाजलाई राम राज्य भनिन्छ जुन वैदिक सिद्धान्त हो।

सम्भवत: — भविष्यका लागि पुरानो उत्तर यहि हो।

थप अध्ययन गर्न चाहनुहुन्छ भने:

वैदिक साम्यवाद - योगी नरहरिनाथ

पढ्नुभएकोमा धन्यवाद।
तपाईंको यात्रामा — अध्यात्म र सामाजिक चेतनाको — उज्यालो प्रकाश रहोस्।

----------

लेखक:

बरुण चौलागाईं ( गोर्खे )

+९७७ - ९७४५६६४२८०

जय गोरखा